Cechowe Muzeum Rzemiosł Artystycznych i Precyzyjnych wywodzi się z lat sześćdziesiątych poprzedniego wieku, a od początku lat siedemdziesiątych zlokalizowane jest na ulicy Piekarskiej, w okolicy ulicy Podwale i pomnika Jana Kilińskiego. W ciągu swojej historii przeżywało ono swoje niezwykłe wzloty, ale także gorsze dni. Poniżej chcemy dość szczegółowo przybliżyć jego historię.
Co ważne i co chcemy już na początku tego opracowania podkreślić, dzisiaj jest naszą radością fakt, że Muzeum Cechowe jest regularnie udostępniane zwiedzającym. Już nie tylko w Noc Muzeów, ale dzięki inicjatywie nowopowstałego Polskiego Towarzystwa Zegarmistrzowskiego, można je obecnie zwiedzać w pierwszą sobotę każdego miesiąca.
Zachęcamy do odwiedzin!
Historia Muzeum Cechowego – to historii budynku, dzieje osób, które muzeum tworzyły i dbały o jego dobre funkcjonowanie, oraz zdarzenia związane z działającym już obiektem muzealnym. W takim właśnie formacie, poniżej przedstawiamy kamienie milowe historii naszego Muzeum Rzemiosł Artystycznych i Precyzyjnych im. Jerzego Januszkiewicza w Warszawie.
Budynek – z dawien dawna
W połowie XVII wieku, kiedy życie miasta pokazało, iż mury obronne nie spełniają już swojej obronnej funkcji, a grunt w ich okolicach był bardzo cennym, w miejscu obecnego Muzeum Cechowego pojawił się drewniany budynek mieszkalny, który został wzniesiony najprawdopodobniej w połowie XVII wieku. W drugiej połowie XVIII wieku był on wzmiankowany jako dworek będący własnością krawca Tomasza Wernera. W miejscu starego dworku wzniesiona została kamienica będąca od 1852 r. własnością Grymowskiego (lub Grejnowskiego?).1
Każda z tych budowli wykorzystywała mur obronny jako jedną ze swoich ścian zewnętrznych.
W XIX i XX w. budynek wielokrotnie zmieniał właściciela.
Zabudowę starej Warszawy można zobaczyć na mapie prezentowanej w witrynie: staremapy.waw.pl.
Budynek – przed, w czasie i po II wojnie światowej
Kamieniczka przy Piekarskiej 18 (róg Rycerskiej) powstała przy wewnętrznym murze obronnym (od strony miasta), zaś budynek przy Piekarskiej 20 (pozornie tworzący całość z budynkiem Piekarska 18) mieścił się pomiędzy wewnętrznym i zewnętrznym murem obronnym. Za zewnętrznym murem obronnym na narożniku z ulicą Podwale znajdowała się kamienica Podwale 20 – Piekarska 22. Dzisiaj, o jej istnieniu świadczy choćby kamień pamiątkowy, dedykowany Marii Konopnickiej na którym napisano: „…w miejscu tym stał dom…”.
Wszystkie te kamienice zostały zniszczone w 1944 roku, ale domy na Piekarska 18 i 20 mimo zniszczenia zachowały swoje mury do wysokości I piętra.
Piekarska 18 zmienia się w Piekarską 20
Po 1945 roku odbudowano jedynie dawną kamieniczkę przy Piekarskiej 18 (róg Rycerskiej), przed odbudową rozbierając pozostałe z czasów przedwojennych mury. Nowy budynek otrzymał adres Piekarska 20. Przy okazji odbudowy wyeksponowano fragment murów miejskich, będących jej elementem konstrukcyjnym.2
Zmiany jakie zaszły w tym obrębie miasta możemy doskonale śledzić dzięki stronie internetowej Fundacja „Warszawa 1939.pl” (https://www.warszawa1939.pl/fotoplan).
Obecny budynek (na fotoplanie – jak inne odbudowane obiekty oznaczony na zielono) wzniesiono w latach 1959-61. W parterze elewacji południowo-zachodniej odsłonięty został fragment muru obronnego, na którym można zauważyć pogrubioną spoinę rozgraniczającą fragment muru pierwotnego od uzupełnienia zaprojektowanego przez prof. Jana Zachwatowicza.
Powstanie Muzeum – decyzja
W roku 1964 decyzją Zarządu Cechu postanowiono powołać Instytucję Muzealną, której zadaniem było gromadzenie eksponatów związanych z rzemiosłem dawnym
i współczesnym,3 a 4 grudnia 1966 roku Walne Zgromadzenie Cechu podjęło uchwałę
o powołaniu Muzeum Cechowego.4
Powstało ono wysiłkiem i ofiarnością członków cechu którzy do tworzonego Muzeum przekazywali cenne eksponaty, a także dzięki wsparciu rzemieślników z całego kraju, dzięki darom różnych instytucji i przeprowadzonym zakupom.
Stworzony został wartościowy zbiór starych zegarów, brązów figuralnych, medalionów i plakiet, wyrobów grawerskich, jubilerskich i optycznych, który uzupełniony został pracami mistrzowskimi i czeladniczymi cechowych rzemieślników.
Powstanie Muzeum – lokal
Pierwszych ponad 700 zebranych obiektów muzealnych mieściło się w małym dwunastometrowym pokoiku w dawnej siedzibie Cechu na ulicy Podwale 11.5
Według innego źródła, początkowo Muzeum znajdowało się w lokalu cechowym w oficynie zrekonstruowanego wysiłkiem rzemiosła w 1952 Pałacu Chodkiewiczów, przy ulicy Miodowej 14.6
Można się pokusić o założenie, że obydwa te wskazania dotyczą tego samego budynku, do którego można było wejść z różnych miejsc.
Po wielu staraniach, marcu 1970 roku Stołeczna Rada Narodowa przekazała w wieczyste użytkowanie kamieniczkę przy ulicy Piekarskiej 20, z przeznaczeniem na Muzeum.
Adaptacja budynku trwała 2 lata i wymagała na tyle dużych nakładów finansowych, że Cechowi pomocy udzielił ówczesny Związek Izb Rzemieślniczych formie pożyczki, oraz bratnie cechy z całego kraju i członkowie samego cechu w formie dotacji.
Tablica darczyńców
Potwierdzeniem wysiłku braci cechowej i wsparcia otrzymanego przez bratnie cechy i organizacje z całego kraju jest tablica z zaznaczonymi „cegiełkami” wskazującymi którzy nasi członkowie, oraz jakie bratnie cechy i organizacje pomagały w budowie Muzeum Rzemiosł Artystycznych i Precyzyjnych.
Otwarcie Muzeum
Jako pierwszym, Muzeum przedstawiono zaproszonym na Walne Zgromadzenie członkom Cechu. Było to w dniu 30 maja 1971 roku.7 Oficjalnie muzeum otworzyło swoje podwoje 28. czerwca 1971 roku. Prezentując ok. 1 700 eksponatów na ok. 120 metrach kwadratowych powierzchni wystawienniczej (piwnica, parter i pierwsze piętro), było bardzo chętnie odwiedzanym miejscem na mapie kulturalnej Warszawy.
To było „kameralne, przytulne i bardzo ciekawe tematycznie muzeum”!
Muzeum, które potocznie wszyscy znali jako: „Muzeum Zegarów”.
Zegar figuralny – powstanie
Charakterystycznym elementem budynku jest widoczny z daleka, duży zegar figuralny na jego elewacji.
Zegar powstał wraz z oddaniem do użytku Muzeum, od razu stając się jego wizytówką. Potwierdzeniem takiego postrzegania zegara może być choćby pieczęć muzeum z tamtego okresu.
Zegar posiada charakterystyczną mozaikową tarczą skomponowaną z fragmentów ceramicznych odpadów porcelitu i symbolizującą układ słoneczny.
Na tarczy umiejscowiono znaki zodiaku wykonane z miedzianej blachy, cyfry i wskazówki zegara z blachy złoconej płatkami złota oraz przedstawienia czterech faz księżyca z blachy cynkowej.
Zegar figuralny – jak działa?
W ciągu dnia, o każdej pełnej godzinie zegar sygnalizuje biciem aktualny czas, wyzwala odgrywanie melodii znanej piosenki anonimowego autora: „W poniedziałek rano kosił ojciec siano”, a teatr figur stanowią przemieszczające się osoby symbolizujące rzemieślnicze, cechowe zawody: złotnika, zegarmistrza, optyka i grawera.
W chwili budowy zegara posiadał on mechaniczny mechanizm chodu i elektrycznie poruszane figury.
Kuranty wygrywały wtedy melodię piosenki ludowej śpiewanej niegdyś do słów wiersza Marii Konopnickiej „Majster Jan Kiliński…”.8
Obecnie tak mechanizm zegara, sygnalizacja dźwiękowa, jak i mechanizm elementów ruchomych są rozwiązaniem elektronicznym.
Zakład Konserwacji Zegarów Antycznych przy Cechu
Wkrótce po otwarciu muzeum została uruchomiona Pracownia Konserwacji Zegarów Antycznych kierowana przez mistrza Jerzego Leoncewicza – człowieka, który „urodził się by naprawiać zegary”.9 Oprócz napraw na potrzeby muzeum cechowego, przyjmowała ona zlecenia konserwacji zabytkowych zegarów z całego kraju, w tym z muzeów i instytucji publicznych. W pracowni szkolili się także młodzi zegarmistrze.
Pracownia została zamknięta przed rokiem 1986, kiedy to Jerzy Leoncewicz zrezygnował z pracy w Zakładzie.
Lata świetności i… zamknięcie
W drugiej połowie lat osiemdziesiątych Muzeum Cechowe odwiedzało ok. 100 000 osób rocznie.
Były nawet daleko posunięte plany powiększenia Muzeum. W 1986 roku Cech otrzymał dodatkowy lokal o powierzchni 50 metrów kwadratowych, przy ulicy Piekarskiej 6, waz z całym podpiwniczeniem. Planowano wykopać tunel łączący piwnice, by w ten sposób powiększyć powierzchnię wystawienniczą o kolejne 80 metrów kwadratowych. Plany przebudowy były opracowane przez Przedsiębiorstwo Konserwacji Zabytków.
Ze względu na kłopoty ekonomiczne, co doprowadziło do braku zatrudnienia kustosza, pod koniec lat osiemdziesiątych, także ze względu na zły stan gablot wystawienniczych muzeum przestało być udostępniane zwiedzającym.
Czas trwania
Ze względów ekonomicznych, od 1989 roku, piwnica i parter budynku zostały wynajęte na działalność gospodarczą. Pojawił się tam sklep mięsny, który funkcjonował na pewno do roku 1995.10
Potem w piwnicy i na parterze budynku pojawił się bar, a w późniejszych latach, w drodze konkursu restauracja, następnie kolejna restauracja, a potem działająca do dziś restauracja „Pod zegarem”.
Dla funkcjonowania Muzeum pozostawiono salę na I piętrze.
Ponowne, choć w okrojonej przestrzeni, uruchomienie Muzeum było staraniem kolejnych zarządów Cechu.
Gruntowny remont budynku
Na początku nowego wieku tak sytuacja Cechu, jak i Muzeum były bardzo złe. Kasa świeciła pustkami, a należności od najemcy trzeba było odzyskiwać sądownie. Na prośbą kilku zasłużonych członków cechu, stery organizacji cechowej przejął mistrz Jerzy Adamek. Za jego kadencji, w latach 2003-2010 uregulowano sprawy najmu, a wnętrze budynku przeszło gruntowny remont. Zmieniono okna, instalację grzewczą, instalację elektryczną, drzwi i tynki wewnętrzne. Zainstalowano witrażowe, bezpieczne drzwi do sali muzealnej. Swoje stałe i stabilne miejsca znalazły charakterystyczne dla muzeum elementy – płyta z wizerunkiem świętego Eligiusza i witraż kopernikowski. Dużym wsparciem w działaniach kierownictwa Cechu była pani Anna Zarębska, która pełniła obowiązki kierownika biura.11
W kolejnych latach, po przeprowadzeniu remontu posadzki na I piętrze, Muzeum zostało udostępnione dla zorganizowanych grup zwiedzających, a od 2006 roku Muzeum jest otwarte dla publiczności w czasie Nocy Muzeów.
Od 2016 roku, na mocy Uchwały nr 5/2026 Walnego Zgromadzenia Członków Cechu z dnia 21 czerwca 2016 roku, Muzeum nosi imię Jerzego Januszkiewicza.
Remont dachu i elewacji
W latach 2017-2018 budynek przeszedł gruntowny remont obejmujący wymianę dachu i lukarn oraz remont elewacji wraz z konserwacją mozaikowego zegara.
Dzięki temu remontowi dzisiaj budynek prezentuje się bardzo schludnie.
Patron Cechu
Święty Eligiusz, który jest patronem Cechu Złotników, Zegarmistrzów, Optyków, Grawerów i Brązowników miasta stołecznego Warszawy na swoje dwa poczesne miejsca w Cechowym Muzeum.
W 1940 roku, dla upamiętnienia powołanie Cechu Brązowników, Mosiężników, Zegarmistrzów, Jubilerów, Grawerów, oraz Wyrobu Szkieł i narzędzi Optycznych, pojawiła się brązowa płaskorzeźba św. Eligiusza zaprojektowana przez Jana Ślusarczyka. Została ona wykonana dwukrotnie. Najpierw dla Cechu (Antoni Klimek), a po wojnie dla kościoła św. Marcina (Władysław Miecznik). Swoje obecne miejsce w budynku, przy wejściu na schody prowadzące na pierwsze piętro budynku płyta zajęła w czasie gruntownego remontu budynku.12
W Sali Muzeum tuż przy wejściu możemy zauważyć portret świętego Eligiusza przy pracy – trzymającego w rękach kowadło i młotek. Jego pastorał jest oparty o fotel.
Obraz jest darem Jerzego Januszkiewicza – Starszego Cechu i inicjatora powołania Muzeum
Takie przedstawienie świętego (pastorał oparty o fotel) oznacza, że w tej konkretnej chwili święty zajmuje się czynnościami doczesnymi.
Polskie Towarzystwo Zegarmistrzowskie i soboty w Muzeum Cechowym
Nowopowstałe Polskie Towarzystwo Zegarmistrzowskie we współpracy ze Starszym Cechu zorganizowało możliwość zwiedzania Muzeum Rzemiosł Artystycznych w każdą sobotę wakacji 2023 roku.
Dzięki wolontariatowi zegarmistrzów zrzeszonych w PTZ zbiory Muzeum zostały udostępnione zwiedzającym. Zainteresowanie okazało się na tyle duże, że podjęto decyzję o kontynuacji przedsięwzięcia niezależnie od wakacji. W efekcie Muzeum można zwiedzać w pierwszą sobotę każdą miesiąca w godzinach 12:00 – 18:00.
Przedstawiając historię Muzeum Cechowego, zdajemy sobie sprawę, że niektóre fakty wymagają uszczegółowienia i na pewno są pewne braki więc chętnie przyjmiemy wszelkie dodatkowe informacje, czy uwagi do przedstawionych dziejów Muzeum.
Władysław Meller
Cech Złotników, Zegarmistrzów, Optyków, Grawerów i Brązowników miasta stołecznego Warszawy.
1. https://um.warszawa.pl/waw/zabytki/-/odnowione-sgraffita-i-uruchomiony-zegar – dostęp 18.02.2024
2. https://www.warszawa1939.pl/obiekt/piekarska-18 – dostęp 18.02.2024
3. Broszura Muzeum Rzemiosł…, Warszawa 1977
4. Alicja Hoffman, Magazyn Złotnik – Zegarmistrz, nr 2, 1988 rok
5. Broszura Muzeum Rzemiosł…, Warszawa 1977
6. Jerzy Miecznik, Przemijający Świat Rzemiosła, str. 35, Warszawa 2016
7. Archiwum Jan Stefanek. Zaproszenie na Walne Zgromadzenie Cechu i zwiedzenie Muzeum Rzemiosł Artystycznych i Precyzyjnych
8. Wiesława Siedlecka, Polskie zegary, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich Wydawnictwo, 1974
9. Marek Biń, Wspomnienie początków pracy, 26.01.2024
10. Życiorys Jana Stefanka. https://rzemioslo.waw.pl/zyciorys-jana-stefanka-wspolbudowniczego-zegara-na-zamku-krolewskim-w-warszawie/ dostęp 18.02.2024
11. Jerzy Adamek, Przekaz – wspomnienie pracy, 16.01.2024
12. Jerzy Miecznik, Przemijający Świat Rzemiosła, str. 35, Warszawa 2016
11. Alicja Hoffman, Magazyn Złotnik – Zegarmistrz, nr 2, 1988 rok