muzeum – Cech Złotników, Zegarmistrzów, Optyków, Grawerów i Brązowników

14 marca 202414 marca 2024

Muzeum Rzemiosł Artystycznych i Precyzyjnych imienia Jerzego Januszkiewicza w Warszawie. Historia

Muzeum Rzemiosł Artystycznych i Precyzyjnych w Warszawie

Cechowe Muzeum Rzemiosł Artystycznych i Precyzyjnych wywodzi się z lat sześćdziesiątych poprzedniego wieku, a od początku lat siedemdziesiątych zlokalizowane jest na ulicy Piekarskiej, w okolicy ulicy Podwale i pomnika Jana Kilińskiego. W ciągu swojej historii przeżywało ono swoje niezwykłe wzloty, ale także gorsze dni. Poniżej chcemy dość szczegółowo przybliżyć jego historię.

Budynek Muzeum Rzemiosł Artystycznych i Precyzyjnych im. Jerzego Januszkiewicza w Warszawie

Co ważne i co chcemy już na początku tego opracowania podkreślić, dzisiaj jest naszą radością fakt, że Muzeum Cechowe jest regularnie udostępniane zwiedzającym. Już nie tylko w Noc Muzeów, ale dzięki inicjatywie nowopowstałego Polskiego Towarzystwa Zegarmistrzowskiego, można je obecnie zwiedzać w pierwszą sobotę każdego miesiąca.

Zachęcamy do odwiedzin!

Historia Muzeum Cechowego – to historii budynku, dzieje osób, które muzeum tworzyły i dbały o jego dobre funkcjonowanie, oraz zdarzenia związane z działającym już obiektem muzealnym. W takim właśnie formacie, poniżej przedstawiamy kamienie milowe historii naszego Muzeum Rzemiosł Artystycznych i Precyzyjnych im. Jerzego Januszkiewicza w Warszawie.

Budynek – z dawien dawna

W połowie XVII wieku, kiedy życie miasta pokazało, iż mury obronne nie spełniają już swojej obronnej funkcji, a grunt w ich okolicach był bardzo cennym, w miejscu obecnego Muzeum Cechowego pojawił się drewniany budynek mieszkalny, który został wzniesiony najprawdopodobniej w połowie XVII wieku. W drugiej połowie XVIII wieku był on wzmiankowany jako dworek będący własnością krawca Tomasza Wernera. W miejscu starego dworku wzniesiona została kamienica będąca od 1852 r. własnością Grymowskiego (lub Grejnowskiego?).¹

Każda z tych budowli wykorzystywała mur obronny jako jedną ze swoich ścian zewnętrznych.

W XIX i XX w. budynek wielokrotnie zmieniał właściciela.

Zabudowę starej Warszawy można zobaczyć na mapie prezentowanej w witrynie: staremapy.waw.pl.

Budynek – przed, w czasie i po II wojnie światowej

Budynek Piekarska 18 zmienia się na Piekarską 20 — Budynek Piekarska 18

Kamieniczka przy Piekarskiej 18 (róg Rycerskiej) powstała przy wewnętrznym murze obronnym (od strony miasta), zaś budynek przy Piekarskiej 20 (pozornie tworzący całość z budynkiem Piekarska 18) mieścił się pomiędzy wewnętrznym i zewnętrznym murem obronnym. Za zewnętrznym murem obronnym na narożniku z ulicą Podwale znajdowała się kamienica Podwale 20 – Piekarska 22. Dzisiaj, o jej istnieniu świadczy choćby kamień pamiątkowy, dedykowany Marii Konopnickiej na którym napisano: „…w miejscu tym stał dom…”.

Wszystkie te kamienice zostały zniszczone w 1944 roku, ale domy na Piekarska 18 i 20 mimo zniszczenia zachowały swoje mury do wysokości I piętra.

Piekarska 18 zmienia się w Piekarską 20

Starówka po II wojnie światowej - fotoplan — Starówka po II wojnie światowej – fotoplan

Po 1945 roku odbudowano jedynie dawną kamieniczkę przy Piekarskiej 18 (róg Rycerskiej), przed odbudową rozbierając pozostałe z czasów przedwojennych mury. Nowy budynek otrzymał adres Piekarska 20. Przy okazji odbudowy wyeksponowano fragment murów miejskich, będących jej elementem konstrukcyjnym.²

Zmiany jakie zaszły w tym obrębie miasta możemy doskonale śledzić dzięki stronie internetowej Fundacja „Warszawa 1939.pl” (https://www.warszawa1939.pl/fotoplan).

Obecny budynek (na fotoplanie – jak inne odbudowane obiekty oznaczony na zielono) wzniesiono w latach 1959-61. W parterze elewacji południowo-zachodniej odsłonięty został fragment muru obronnego, na którym można zauważyć pogrubioną spoinę rozgraniczającą fragment muru pierwotnego od uzupełnienia zaprojektowanego przez prof. Jana Zachwatowicza.

Powstanie Muzeum – decyzja

W roku 1964 decyzją Zarządu Cechu postanowiono powołać Instytucję Muzealną, której zadaniem było gromadzenie eksponatów związanych z rzemiosłem dawnym
i współczesnym,³ a 4 grudnia 1966 roku Walne Zgromadzenie Cechu podjęło uchwałę
o powołaniu Muzeum Cechowego.⁴

Powstało ono wysiłkiem i ofiarnością członków cechu którzy do tworzonego Muzeum przekazywali cenne eksponaty, a także dzięki wsparciu rzemieślników z całego kraju, dzięki darom różnych instytucji i przeprowadzonym zakupom.

Stworzony został wartościowy zbiór starych zegarów, brązów figuralnych, medalionów i plakiet, wyrobów grawerskich, jubilerskich i optycznych, który uzupełniony został pracami mistrzowskimi i czeladniczymi cechowych rzemieślników.

Powstanie Muzeum – lokal

Pierwszych ponad 700 zebranych obiektów muzealnych mieściło się w małym dwunastometrowym pokoiku w dawnej siedzibie Cechu na ulicy Podwale 11.⁵

Według innego źródła, początkowo Muzeum znajdowało się w lokalu cechowym w oficynie zrekonstruowanego wysiłkiem rzemiosła w 1952 Pałacu Chodkiewiczów, przy ulicy Miodowej 14.⁶

Można się pokusić o założenie, że obydwa te wskazania dotyczą tego samego budynku, do którego można było wejść z różnych miejsc.

Po wielu staraniach, marcu 1970 roku Stołeczna Rada Narodowa przekazała w wieczyste użytkowanie kamieniczkę przy ulicy Piekarskiej 20, z przeznaczeniem na Muzeum.

Adaptacja budynku trwała 2 lata i wymagała na tyle dużych nakładów finansowych, że Cechowi pomocy udzielił ówczesny Związek Izb Rzemieślniczych formie pożyczki, oraz bratnie cechy z całego kraju i członkowie samego cechu w formie dotacji.

Tablica darczyńców

Potwierdzeniem wysiłku braci cechowej i wsparcia otrzymanego przez bratnie cechy i organizacje z całego kraju jest tablica z zaznaczonymi „cegiełkami” wskazującymi którzy nasi członkowie, oraz jakie bratnie cechy i organizacje pomagały w budowie Muzeum Rzemiosł Artystycznych i Precyzyjnych.

Otwarcie Muzeum

Jako pierwszym, Muzeum przedstawiono zaproszonym na Walne Zgromadzenie członkom Cechu. Było to w dniu 30 maja 1971 roku.⁷ Oficjalnie muzeum otworzyło swoje podwoje 28. czerwca 1971 roku. Prezentując ok. 1 700 eksponatów na ok. 120 metrach kwadratowych powierzchni wystawienniczej (piwnica, parter i pierwsze piętro), było bardzo chętnie odwiedzanym miejscem na mapie kulturalnej Warszawy.

To było „kameralne, przytulne i bardzo ciekawe tematycznie muzeum”!

Muzeum, które potocznie wszyscy znali jako: „Muzeum Zegarów”.

Zegar figuralny – powstanie

Zegar figuralny na frontonie budynku Cechu Złotników, Zegarmistrzów, Optyków, Grawerów i Brązowników miasta stołecznego Warszawy

Charakterystycznym elementem budynku jest widoczny z daleka, duży zegar figuralny na jego elewacji.

Zegar powstał wraz z oddaniem do użytku Muzeum, od razu stając się jego wizytówką. Potwierdzeniem takiego postrzegania zegara może być choćby pieczęć muzeum z tamtego okresu.

Zegar posiada charakterystyczną mozaikową tarczą skomponowaną z fragmentów ceramicznych odpadów porcelitu i symbolizującą układ słoneczny.

Na tarczy umiejscowiono znaki zodiaku wykonane z miedzianej blachy, cyfry i wskazówki zegara z blachy złoconej płatkami złota oraz przedstawienia czterech faz księżyca z blachy cynkowej.

Zegar figuralny – jak działa?

Zegar figuralny - zawody cechowe — Zegar figuralny – zawody cechowe

W ciągu dnia, o każdej pełnej godzinie zegar sygnalizuje biciem aktualny czas, wyzwala odgrywanie melodii znanej piosenki anonimowego autora: „W poniedziałek rano kosił ojciec siano”, a teatr figur stanowią przemieszczające się osoby symbolizujące rzemieślnicze, cechowe zawody: złotnika, zegarmistrza, optyka i grawera.

W chwili budowy zegara posiadał on mechaniczny mechanizm chodu i elektrycznie poruszane figury.

Kuranty wygrywały wtedy melodię piosenki ludowej śpiewanej niegdyś do słów wiersza Marii Konopnickiej „Majster Jan Kiliński…”.⁸

Obecnie tak mechanizm zegara, sygnalizacja dźwiękowa, jak i mechanizm elementów ruchomych są rozwiązaniem elektronicznym.

Zakład Konserwacji Zegarów Antycznych przy Cechu

Wkrótce po otwarciu muzeum została uruchomiona Pracownia Konserwacji Zegarów Antycznych kierowana przez mistrza Jerzego Leoncewicza – człowieka, który „urodził się by naprawiać zegary”.⁹ Oprócz napraw na potrzeby muzeum cechowego, przyjmowała ona zlecenia konserwacji zabytkowych zegarów z całego kraju, w tym z muzeów i instytucji publicznych. W pracowni szkolili się także młodzi zegarmistrze.

Pracownia została zamknięta przed rokiem 1986, kiedy to Jerzy Leoncewicz zrezygnował z pracy w Zakładzie.

Lata świetności i… zamknięcie

W drugiej połowie lat osiemdziesiątych Muzeum Cechowe odwiedzało ok. 100 000 osób rocznie.

Były nawet daleko posunięte plany powiększenia Muzeum. W 1986 roku Cech otrzymał dodatkowy lokal o powierzchni 50 metrów kwadratowych, przy ulicy Piekarskiej 6, waz z całym podpiwniczeniem. Planowano wykopać tunel łączący piwnice, by w ten sposób powiększyć powierzchnię wystawienniczą o kolejne 80 metrów kwadratowych. Plany przebudowy były opracowane przez Przedsiębiorstwo Konserwacji Zabytków.

Ze względu na kłopoty ekonomiczne, co doprowadziło do braku zatrudnienia kustosza, pod koniec lat osiemdziesiątych, także ze względu na zły stan gablot wystawienniczych muzeum przestało być udostępniane zwiedzającym.

Czas trwania

Muzeum Cechowe i Pub "Pod zegarem" — Muzeum Cechowe i Pub „Pod zegarem”

Ze względów ekonomicznych, od 1989 roku, piwnica i parter budynku zostały wynajęte na działalność gospodarczą. Pojawił się tam sklep mięsny, który funkcjonował na pewno do roku 1995.¹⁰

Potem w piwnicy i na parterze budynku pojawił się bar, a w późniejszych latach, w drodze konkursu restauracja, następnie kolejna restauracja, a potem działająca do dziś restauracja „Pod zegarem”.

Dla funkcjonowania Muzeum pozostawiono salę na I piętrze.

Ponowne, choć w okrojonej przestrzeni, uruchomienie Muzeum było staraniem kolejnych zarządów Cechu.

Gruntowny remont budynku

Na początku nowego wieku tak sytuacja Cechu, jak i Muzeum były bardzo złe. Kasa świeciła pustkami, a należności od najemcy trzeba było odzyskiwać sądownie. Na prośbą kilku zasłużonych członków cechu, stery organizacji cechowej przejął mistrz Jerzy Adamek. Za jego kadencji, w latach 2003-2010 uregulowano sprawy najmu, a wnętrze budynku przeszło gruntowny remont. Zmieniono okna, instalację grzewczą, instalację elektryczną, drzwi i tynki wewnętrzne. Zainstalowano witrażowe, bezpieczne drzwi do sali muzealnej. Swoje stałe i stabilne miejsca znalazły charakterystyczne dla muzeum elementy – płyta z wizerunkiem świętego Eligiusza i witraż kopernikowski. Dużym wsparciem w działaniach kierownictwa Cechu była pani Anna Zarębska, która pełniła obowiązki kierownika biura.¹¹

W kolejnych latach, po przeprowadzeniu remontu posadzki na I piętrze, Muzeum zostało udostępnione dla zorganizowanych grup zwiedzających, a od 2006 roku Muzeum jest otwarte dla publiczności w czasie Nocy Muzeów.

Od 2016 roku, na mocy Uchwały nr 5/2026 Walnego Zgromadzenia Członków Cechu z dnia 21 czerwca 2016 roku, Muzeum nosi imię Jerzego Januszkiewicza.

Remont dachu i elewacji

W latach 2017-2018 budynek przeszedł gruntowny remont obejmujący wymianę dachu i lukarn oraz remont elewacji wraz z konserwacją mozaikowego zegara.

Dzięki temu remontowi dzisiaj budynek prezentuje się bardzo schludnie.

Patron Cechu

Święty Eligiusz, który jest patronem Cechu Złotników, Zegarmistrzów, Optyków, Grawerów i Brązowników miasta stołecznego Warszawy na swoje dwa poczesne miejsca w Cechowym Muzeum.

W 1940 roku, dla upamiętnienia powołanie Cechu Brązowników, Mosiężników, Zegarmistrzów, Jubilerów, Grawerów, oraz Wyrobu Szkieł i narzędzi Optycznych, pojawiła się brązowa płaskorzeźba św. Eligiusza zaprojektowana przez Jana Ślusarczyka. Została ona wykonana dwukrotnie. Najpierw dla Cechu (Antoni Klimek), a po wojnie dla kościoła św. Marcina (Władysław Miecznik). Swoje obecne miejsce w budynku, przy wejściu na schody prowadzące na pierwsze piętro budynku płyta zajęła w czasie gruntownego remontu budynku.¹²

W Sali Muzeum tuż przy wejściu możemy zauważyć portret świętego Eligiusza przy pracy – trzymającego w rękach kowadło i młotek. Jego pastorał jest oparty o fotel.

Obraz jest darem Jerzego Januszkiewicza – Starszego Cechu i inicjatora powołania Muzeum

Takie przedstawienie świętego (pastorał oparty o fotel) oznacza, że w tej konkretnej chwili święty zajmuje się czynnościami doczesnymi.

Polskie Towarzystwo Zegarmistrzowskie i soboty w Muzeum Cechowym

Polskie Towarzystwo Zegarmistrzowskie. Muzeum otwierane w pierwszą sobotę każdego miesiąca

Nowopowstałe Polskie Towarzystwo Zegarmistrzowskie we współpracy ze Starszym Cechu zorganizowało możliwość zwiedzania Muzeum Rzemiosł Artystycznych w każdą sobotę wakacji 2023 roku.

Dzięki wolontariatowi zegarmistrzów zrzeszonych w PTZ zbiory Muzeum zostały udostępnione zwiedzającym. Zainteresowanie okazało się na tyle duże, że podjęto decyzję o kontynuacji przedsięwzięcia niezależnie od wakacji. W efekcie Muzeum można zwiedzać w pierwszą sobotę każdą miesiąca w godzinach 12:00 – 18:00.

Przedstawiając historię Muzeum Cechowego, zdajemy sobie sprawę, że niektóre fakty wymagają uszczegółowienia i na pewno są pewne braki więc chętnie przyjmiemy wszelkie dodatkowe informacje, czy uwagi do przedstawionych dziejów Muzeum.

Władysław Meller

Cech Złotników, Zegarmistrzów, Optyków, Grawerów i Brązowników miasta stołecznego Warszawy.

1. https://um.warszawa.pl/waw/zabytki/-/odnowione-sgraffita-i-uruchomiony-zegar – dostęp 18.02.2024
2. https://www.warszawa1939.pl/obiekt/piekarska-18 – dostęp 18.02.2024
3. Broszura Muzeum Rzemiosł…, Warszawa 1977
4. Alicja Hoffman, Magazyn Złotnik – Zegarmistrz, nr 2, 1988 rok
5. Broszura Muzeum Rzemiosł…, Warszawa 1977
6. Jerzy Miecznik, Przemijający Świat Rzemiosła, str. 35, Warszawa 2016
7. Archiwum Jan Stefanek. Zaproszenie na Walne Zgromadzenie Cechu i zwiedzenie Muzeum Rzemiosł Artystycznych i Precyzyjnych
8. Wiesława Siedlecka, Polskie zegary, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich Wydawnictwo, 1974
9. Marek Biń, Wspomnienie początków pracy, 26.01.2024
10. Życiorys Jana Stefanka. https://rzemioslo.waw.pl/zyciorys-jana-stefanka-wspolbudowniczego-zegara-na-zamku-krolewskim-w-warszawie/ dostęp 18.02.2024
11. Jerzy Adamek, Przekaz – wspomnienie pracy, 16.01.2024
12. Jerzy Miecznik, Przemijający Świat Rzemiosła, str. 35, Warszawa 2016
11. Alicja Hoffman, Magazyn Złotnik – Zegarmistrz, nr 2, 1988 rok

23 stycznia 202425 stycznia 2024

Statut Warszawskiego Cechu Mosiężników z 1789 roku w Muzeum Cechowym

W naszym, cechowym Muzeum Rzemiosł Artystycznych i Precyzyjnych znajdującym się w budynku cechowym na ulicy Piekarskiej 20, w Warszawie, wyróżniającym się eksponatem jest prezentowany w oryginale Statut Cechu Mosiężników Warszawy. Jest on eksponowany w centralnej gablocie Muzeum i wskazywany jako unikatowy wszystkim odwiedzającym to miejsce.

gablota ze Statutem Cechu Mosiężników Warszawy

Dlaczego Statut Cechu Mosiężników Warszawy jest tak wyjątkowym eksponatem dla Muzeum przy Cechu Złotników, Zegarmistrzów, Optyków, Grawerów i Brązowników miasta stołecznego Warszawy?

Przyznanie praw i podpisanie w 1789 roku Statutu Cechu Mosiężników Warszawy były efektem szybkiego rozwoju tego rzemiosła w mieście, stymulowanego przez imigrantów przybywających z innych części Polski, a także z Prus i Austrii. Mosiężnicy oferowali szeroki asortyment wyrobów, od naczyń codziennego użytku po unikatowe przedmioty artystyczne.

Powołanie cechu miało za zadanie walkę z „partaczami” i „przeszkodnikami”, oraz zapewnienie wysokiej jakości wytwarzanych wyrobów, a także chronienie monopolu członków cechu na sprzedaż wyrobów tego rzemiosła. Takie właśnie uprawnienia cechu zostały skodyfikowane w statucie.

Księga zachowana w dobrym stanie, a ciesząc się dużym szacunkiem jako dokument legitymizujący cech mosiężników, jest eksponowanym elementem wystawy Muzeum Rzemiosł Artystycznych i Precyzyjnych.

Dokument jest oprawiony w ciemnozieloną skórę ze złoconymi zdobieniami i kartuszem z herbem Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Każdy z sześciu prostokątnych arkuszy pergaminu, po obydwu stronach ma malowane i złocone ramki wokół tekstu napisanego brązowym atramentem. Największe wrażenie robi pierwsza strona, ozdobiona wyszukanymi zdobieniami i symbolami heraldycznymi.

Jednym z najpiękniejszych detali jest inicjał łacińskiej formuły potwierdzającej zapisane w statucie przywileje i obowiązki: litera S słowa „significamus” (łac. mamy na myśli) wpleciona jest w wizerunek Orła Białego w złotej koronie.

W pełni klasycystyczny styl zdobnictwa, symbolika heraldyczna podkreślała wagę dokumentu, osadzając go w kontekście politycznym i topograficznym Rzeczypospolitej i jej stolicy, Starej Warszawy. Herbami zawartymi w statucie były herby króla Stanisława Augusta i kanclerza koronnego Jacka Małachowskiego, którzy potwierdzili dokument swoimi podpisami i pieczęciami, zgodnie z zasadami przywileju królewskiego.

Jak potwierdza tekst, Statut został zatwierdzony przez kancelarię miejską 3 stycznia 1789 roku, a następnie podpisany przez króla 4 kwietnia. Oprócz formuły początkowej i końcowej, które są w języku łacińskim, statut spisano w języku polskim. Jej artykuły zostały podzielone na dwie grupy: trzydzieści dziewięć artykułów dotyczy mistrzów rzemiosła mosiężnego, zaś kolejnych dwadzieścia cztery – czeladników tego rzemiosła.

Statut miał regulować nie tylko istotne kwestie produkcji mosiądzu, nauki rzemiosła i sposobu awansu zawodowego, ale także różne aspekty życia codziennego mistrzów, czeladników i uczniów. Starał się dawać gotowe rozwiązania wszystkich możliwych problemów, jednak wiele rzeczy nie zostało powiedziane wprost, jak na przykład fakt, że mistrzowie próbowali całkowicie uzależnić od siebie czeladników.

Jednym z głównych celów statutu było stworzenie podstaw prawnych dla monopolu. Dlatego jednym z najważniejszych artykułów był ten, który wymieniał produkty, surowce i metody zastrzeżone dla rzemiosła mosiężnego, określając w ten sposób, przynajmniej teoretycznie, granice legalnego handlu, nie naruszając praw innych cechów.

Zgodnie ze średniowieczną tradycją, dokument miał chronić mistrzów przed konkurencją zarówno ze strony członków innych cechów, jak i konkurencji wewnętrznej, czyli czeladników podejmujących sformalizowaną ścieżkę awansu zawodowego i dążących do wynikającej z tego niezależności.

Pod tym względem statut warszawskich mosiężników nie różni się od statutów innych cechów, tym bardziej, że zgodnie z badaniami, był on wzorowany na analogicznych przywilejach rzemieślników z Pragi i Drezna. Cały dokument (poza łacińskimi formułami inicjującymi i finalizującymi) został spisany w języku polskim. Co szczególnie w aspekcie naszego cechu ciekawe, wiele zawartych w nim sformułowań okazuje się niemal kalką tych, które znalazły się w statucie cechu złotników Starej Warszawy przygotowanym w tej samej kancelarii miejskiej cztery lata wcześniej.

Władysław Meller
materiał przygotowany na podstawie opracowania dr hab. Ryszarda Mączyńskiego, profesora Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.
Ilustracje statutu także pochodzą ze wskazanego powyżej opracowania.

Link do opracowania bazowego: https://rzemioslo.waw.pl/wp-content/uploads/2024/01/STATUT-CECHU-MOSIEZN.pdf?fbclid=IwAR1mvZsrplcgZLNvBEI1yzlhaEkWw-cfaSmU51CzAqRIM9UTKuJaVPJ-LsE

2 stycznia 20242 stycznia 2024

Szanowni Państwo!

W imieniu własnym oraz Polskiego Towarzystwa Zegarmistrzowskiego serdecznie zapraszamy wszystkich zainteresowanych sztuką zegarmistrzowską do uczestnictwa w dwuetapowym konkursie „Moja historia z polonikiem”. Poszukujemy wśród kolekcjonerów ciekawych eksponatów wraz z ich historią.

Nagrodą główną jest wspaniały polonik – zegarek kieszonkowy Omega Grabau. Zgłoszenia przyjmowane są do godziny 12:00, 7 stycznia 2024, a więc nie zostało wiele czasu. Szczegóły na stronie PTZ – https://www.zegarmistrzostwo.org/konkurs/

Cech Złotników, Zegarmistrzów, Optyków, Grawerów i Brązowników równocześnie serdecznie zaprasza na konferencję połączoną z wystawą „Poloniki w zegarmistrzostwie”, która jest zwieńczeniem ww. konkursu. Odbędzie się ona 20 stycznia 2024 o godzinie 10:00 w siedzibie Cechu przy ul. Piekarskiej 20 w Warszawie.

Serdecznie zapraszamy.

W imieniu Zarządu Cechu

Jarosław Durski

11 lutego 202311 lutego 2023

Zegary Zamku Królewskiego w Warszawie. Część I

Podejmując temat zegarów Zamku Królewskiego w Warszawie, jako jednemu z członków Cechu Złotników, Zegarmistrzów, Optyków, Grawerów i Brązowników miasta stołecznego Warszawy, w pierwszej kolejności przychodzi na myśl zegar na Wieży Zygmuntowskiej, który jest dziełem zespołu Budowy Zegara właśnie naszego Cechu i rozpoczął swoją służbę 19. lipca 1974 roku.

Szczególnie teraz, w okresie obchodów 50. rocznicy budowy zegara na Wieży Zygmuntowskiej pojawia się o nim i o jego twórcach sporo informacji.

Jednak zegary Zamku Królewskiego w Warszawie, to także zegary znajdujące się w salach zamkowych – tak te dekorujące ich wnętrza, jak i prezentowane w gablotach w ramach zbiorów zamkowych.

To właśnie zegary będące wyposażeniem sal zamkowych i zgromadzone w gablotach jako zbiór eksponatów Zamku Królewskiego, są przedmiotem tego opracowania, którego niniejszą – pierwszą część (i mamy nadzieję nie ostatnią), przedstawiamy poniżej.

Dzięki współpracy naszego Cechu z Zamkiem Królewskim mieliśmy możliwość umówić specjalne odwiedziny i zwiedzanie Zamku Królewskiego pod kątem zgromadzonych w nim zegarów.
To wyjątkowe zwiedzanie przygotował i prowadził opiekun zegarowych zbiorów w Zamku Królewskim – kustosz Konrad Nawrocki.

Pałac pod Blachą i kolekcja zegarów z nabytków Fundacji Teresy Sahakian 2007–2017

Umówiliśmy się w Pałacu pod Blachą by z tego miejsca rozpocząć zwiedzanie zegarów zamku Królewskiego. Miejsce spotkania wywołało u nas mieszane uczucia, bo wiadomo, że w tym budynku – obecnie powiązanego z Zamkiem Królewskim prezentowane są zbiory kobierców przekazanych przez Fundację Teresy Sahakian, a my przecież chcieliśmy oglądać zegary!

Pałac pod Blachą. Słynna kolekcja kobierców wschodnich

Szefuje Konrad – my się podporządkowujemy. Bez dyskusji!
Spotykamy się o wyznaczonej porze w hallu Pałacu pod Blachą. Kilka słów kustosza skąd wzięła się ta część Zamku Królewskiego, jakie były dzieje jego wyposażenia i kto pałacem i jego wyposażeniem zawiadywał. Także to, że pałac został wypalony po Powstaniu Warszawskim, a zachowała się jedynie (i aż) jego bryła.

W czasach swojej świetności był on rezydencją jednego z najznamienitszych mężów stanu – księcia Józefa Poniatowskiego. Pierwszy w Warszawie budynek kryty miedzianym dachem szybko zyskał wtedy renomę jednego z najsłynniejszych salonów towarzyskich stolicy, miejsca wystawnych przyjęć i hucznych zabaw, scenerii dworskich romansów i obyczajowych skandali. Kwitło tu także życie artystyczne – odbywały się spektakle teatralne i rozbrzmiewała muzyka.
Dziś spotykamy się tutaj, by rozpocząć cechową, zegarową wycieczką.

Nasz przewodnik przeprasza, że ruszymy przez „plac budowy” (przygotowywana jest bardzo duża, okolicznościowa ekspozycja poświęcona 160. rocznicy wybuchu Powstania Styczniowego), a my niezrażeni, podążamy za nim przez kolejne zmieniane pomieszczenia, docierając chyba do końcowej sali w lewym skrzydle Pałacu pod Blachą. Dawniej to skrzydło sięgało jeszcze dalej, lecz część zabudowań, w tym ulubione przez Księcia miejsce – Sala Bilardowa jeszcze przed polową XIX wiekiem zostały rozebrane. Musiały one ustąpić miejsca Wiaduktowi Pancera.

W tej najdalej od wejścia położonej sali prezentowane są zegary w kolekcji liczącej 17 eksponatów, które są nabytkami Fundacji Teresy Sahakian zrealizowanymi w latach 2007–2017.

**Pałac pod Blachą i kolekcja zegarów z nabytków Fundacji Teresy Sahakian 2007–2017**

Najstarszym w tym zbiorze jest wrocławski, dwustronny zegar wieżyczkowy autorstwa Johanna Wüttkeia z 3. ćwierci XVII wieku. Łączy on w sobie wysoki poziom kunsztu zegarmistrzowskiego i mistrzowsko wykonane dekoracje. Znane są tylko trzy czasomierze tego mistrza i są ona dosłownie „rozrzucone po świecie”. Dzieła tego mistrza znajdziemy w Nowym Jorku, w Australii i u nas – w Pałacu pod Blachą.

Mamy okazję podziwiać to arcydzieło bardzo dokładnie, a Konrad zwraca nam uwagę na konkretne szczegóły jego wykonania.
Szkoda, że nie widzimy jego mechanizmu.

Najliczniejsza grupa zegarów w kolekcji, to sygnowane osiemnastowieczne „kaflaki” z Gdańska, Torunia, Poznania, Krakowa, Lublina, Warszawy oraz Lwowa. Ich nazwa wywodzi się oczywiście z podobieństwa formy do elementu pieca kaflowego. Dla wszystkich prezentowanych w gablocie jest ona wspólna, ale poszczególne z nich różnią się choćby szczegółami zdobniczymi, czy rozwiązaniami konstrukcyjnymi.

Eksponaty ułożone są w taki sposób, by można było podziwiać kunszt rzemieślników przy wytworzeniu tak ich obudów, jak i mechanizmów. Konrad w samych zachwytach przedstawia finezję wykonania zegarowych koków – elementów chroniących „serce” zegara – balans.

Konrad zwraca uwagę na jeden z najstarszych zegarów – efektowny wyrób Georga Moscau z Gdańska (ok. 1720/1740), o czterech współpracujących ze sobą mechanizmach. Nadrzędnym dla wszystkich innych jest mechanizm chodu – odpowiedzialny za pomiar i w wskazywanie aktualnego czasu, oraz wyzwalanie pracy trzech pozostałych. Tymi pozostałymi są: mechanizm bicia godzin, mechanizm bicia kwadransów i mechanizm budzika (który to w antykwarycznej wersji nosi nazwę EKSCYTARZA!).
Ten zegar jest prezentowany w taki sposób, że można podziwiać jego bogato zdobione elementy dolnej płyty.
Czy ten zegar ma repetier – możliwość wyzwalania, dźwiękowej sygnalizacji czasu?
Jeśli tak, to wycieczkę trzeba odbyć jeszcze raz, a opis jest do poprawki (zapytam Konrada :-)).

W gablocie jest też wyeksponowany mechanizm zegara Abrahama Kressinga z Gdańska pochodzący prawdopodobnie z okresu pomiędzy 1763 i 1775 rokiem. Jest to jeden z pierwszych rodzimych wyrobów, w którym zastosowano nowy wówczas wychwyt cylindrowy, w miejsce typowego dla innych obiektów z tamtego czasu – wychwytu szpindlowego.

Znajdujące się w zbiorze dwa sygnowane zegary karetowe są przykładem wysokiej klasy rzemiosła wrocławskiego (ok. 1750) i krakowskiego (druga połowa XVIII wieku). Zegary karetowe z wyglądu przypominają powiększone zegarki kieszonkowe. Dzięki temu są łatwe do przenoszenia i mają możliwość powieszenia ich wewnątrz konnego pojazdu.
Dla tych wyrobów obok samych mechanizmów i obudów, znaczącym elementem są także ich oryginalne, dekoracyjne futerały.

O wartości każdych muzealnych kolekcji decyduje liczba eksponatów, jakość wykonania i stan zachowana, oraz reprezentatywność dla naszego obszaru kulturowego. Tak zebrane eksponaty pozwalają na śledzenie trendów wzorniczych i przemian technologicznych. W tym przypadku aspekty te dotyczą zegarmistrzostwa.
Kolekcja zegarów z Fundacji Teresy Sahakian doskonale wypełnia warunki decydujące o jej niezwykle wysokiej wartości.

Pałac pod Blachą. Apartamenty Księcia Józefa Poniatowskiego

Ponownie przez remontowane pomieszczenia wracamy do westybulu (hallu) Pałacu pod Blachą, a następnie przepięknymi schodami kierujemy się na jego pierwsze piętro.

Pałac pod Blachą. Westybul - schody na piętro — Pałac pod Blachą. Westybul – schody na piętro

Tutaj mieszczą się apartamenty Księcia Józefa Poniatowskiego, którym to pomieszczeniom przywrócono oryginalny układ architektoniczny, a dzięki nagromadzeniu wielu cennych historycznych artefaktów i dzieł sztuki udało się odtworzyć niezwykłą atmosferę i świetność książęcej rezydencji.

W westybulu górnym upływ czasu wskazuje i sygnalizuje klasycystyczny zegar z Amorem i Psyche z około 1815. roku. Jego obudowa została wykonana przez paryskiego brązownika Pierre- Ledure’a według modelu Claude`a Michallona. Posiada on klasyczny dla paryskich wyrobów mechanizm (z biciem zapadowym godzin i półgodzin) Claude’a Hémona (zegarmistrza aktywnego w latach: 1812-1820).
Zegar ten został przywrócony do życia przez zegarmistrza z naszego Cechu – Katarzynę Wierzbicką.

W tym miejscu trzeba przekazać to, co akcentował Konrad Nawrocki czasie naszego zwiedzania: „w czasach powstania tego zegara, zgodnie z regulacjami prawnymi we Francji, gotowymi zegarami dysponował „marszrand” – osoba, która przyjmowała zamówienia i oferowała gotowe zegary wykonane z zamawianych: u brązownika obudów i u zegarmistrza mechanizmów. Zegara jako całości nie firmował ani brązownik, ani zegarmistrz!”

Dwa kolejne zegary znajdują się w tak zwanym Pokoju Adiutanta.
Są to:
Zegar podłogowy z około 1800. roku, występujący ze spotykaną często na terenie dawnej Rzeczypospolitej sygnaturą: William Smith London.
Jest to o tyle zagadkowe oznaczenie, że odnosi się ono do angielskiego warsztatu, którego działalność… nie została do tej pory archiwalnie udokumentowana.

W tym eksponacie uwagę zwraca nietypowy dla tego typu zegarów pierścień godzin z cyframi arabskimi. Mechanizm pracuje w oryginalnej mahoniowej szafie typu „pagoda top”, rozpowszechnionej za panowania króla Jerzego III.
Zegar ten, zanim trafił na stałą ekspozycje w Pałacu, wydatnie „pomógł” w odtworzeniu wnętrza jadalni w Muzeum Sopotu.
Przywrócony do życia przez zegarmistrza poznańskiego – Jacka Nowickiego, teraz bez problemów odmierza upływ czasu, wybija aktualne godziny i półgodziny.

Kolejnym obecnym w Pokoju Adiutanta czasomierzem, jest delikatny wiedeński (lub szwajcarski) zegar dr Karoliny Lanckorońskiej z początku XIX wieku. Zgodnie z przekazem darczyńcy, był on towarzyszem w jej codziennej pracy.
Przy tej okazji należy zaznaczyć, że jak wskazał Konrad: „z darami dr Karoliny Lanckorońskiej na Zamek i na Wawel trafiły liczne dzieła sztuki, w tym między innymi dwa obrazy Rembrandta.”

Z Pokoju Adiutanta już tylko krok do najważniejszego z pomieszczeń Pałacu – Pokoju Towarzyskiego, zwanego też salonem. Odtworzony został on na podstawie opisów z 1803 – ze ścianami w kolorze „jabłka niedojrzałego”, kominkiem, galerią obrazów i fortepianem. Przypomina on o życiu towarzyskim mieszkańców Pałacu pod Blachą w pocz. XIX wieku. Tyle, że nie ma w nim zegarów, więc my… szybko idziemy dalej.

Z apartamentów Księcia Józefa Poniatowskiego, przejściem służbowym kierujemy się do budynku Zamku Królewskiego.
Informacje o znajdujących się tam i w wielu zamkowych komnatach zegarach, przekażemy w kolejnej części tej serii opracowań.

Autor opracowania - Władysław Meller i kustosz Konrad Nawrocki — Autor opracowania – Władysław Meller i kustosz Konrad Nawrocki

Władysław Meller
części merytoryczne powstały przy współudziale Konrada Nawrockiego

Już po przygotowaniu tej części tekstu dowiedzieliśmy się, że kolekcja zegarów z Fundacji Teresy Sahakian na dłuższy czas znika z prezentacji w Zamku. Pomieszczenie w którym się znajdowały i które odwiedziliśmy będzie także zajęte przez wystawę ”Powstanie Styczniowe”.
Mieliśmy szczęście!!!

Literatura:

Zamek Królewski w Warszawie. Pałac pod Blachą. https://www.zamek-krolewski.pl/palac-pod-blacha (dostęp 2023.01.22)
Zamek Królewski Warszawie. Nie tylko Orient. Nabytki Fundacji Teresy Sahakian 2007–2017 https://www.zamek-krolewski.pl/strona/wizyta-archiwum-wystaw-czasowych/897-nie-tylko-orient-nabytki-fundacji-teresy-sahakian-2007 (dostęp 2023.01.22)

20 maja 202220 maja 2022

Noc Muzeów 2022 w Muzeum Rzemiosł Artystycznych i Precyzyjnych

Szanowni Państwo!

Za nami kolejna edycja Nocy Muzeów. W bieżącym roku nasze Muzeum Rzemiosł Artystycznych i Precyzyjnych im. Jerzego Januszkiewicza odwiedziło ponad 1300 osób. Wszystkim Państwu serdecznie dziękujemy za przybycie i zainteresowanie zgromadzonymi eksponatami i sztuką złotniczą, zegarmistrzowską, grawerską i brązowniczą.

Nasze Muzeum dostępne jest nie tylko w Noc Muzeów.

Przez cały rok istnieje możliwość zwiedzania Muzeum w grupach od 10 do 20 osób, w środy w godzinach 10.00 – 12.00, po wcześniejszym uzgodnieniu w Biurze Cechu (email: biuro@rzemioslo.waw.pl). Osobami oprowadzającymi są nasi koledzy-rzemieślnicy, którzy chętnie podzielą się swoimi doświadczeniami i wiedzą z zakresu wykonywanego rzemiosła.

W imieniu Zarządu Cechu

Starszy Cechu

Jarosław Durski