Bardzo ważnym i ciekawym elementem zegara na Zamku Królewskim w Warszawie są jego dzwony. Wykonane w czynie społecznym przez firmę Antoniego Kruszewskiego z Węgrowa, podobnie jak pozostałe elementy zegara będące dziełem Zespołu Budowy Zegara przy Cechu Złotników, Zegarmistrzów, Optyków, Grawerów i Brązowników miasta stołecznego Warszawy, rozpoczęły swoją służbę w dniu 19. lipca 1974 roku.
Od tego dnia, w niespełna dwa tygodnie po ukończeniu budowy Zamku Królewskiego w tak zwanym stanie surowym, zegar z jego dzwonami niezawodnie informują warszawiaków o upływającym czasie.
Jak do tej pory, o zegarowych dzwonach niewiele się mówiło. Informacje o niezwykłości mechanizmu zegara i dokonaniach członów zespołu jego budowy pojawiały się w różnorakich mediach od czasu do czasu, a dzięki książce Profesora Zdzisława Mrugalskiego znana jest dość dokładnie historia jego powstania.
Zegarowe dzwony z Wieży Zygmuntowskiej Zamku Królewskiego w Warszawie nie doczekały się jeszcze specjalnej, szerszej publikacji.
Zadanie uzupełnienia wiedzy o dzwonach zegara Zamku Królewskiego w Warszawie ma, choć w części, wypełnić poniższa publikacja.
Dzwony i ich wykonywanie
Jako że wiedza o historii, budowie i własnościach dzwonów, przynajmniej w gronie miłośników zegarków może nie być powszechną, to kilka ogólnych informacji na ten temat znalazło się poniżej. Jest to swego rodzaju wstęp do publikacji o historii dzwonów zegara Zamku Królewskiego w Warszawie.
Encyklopedyczna definicja dzwonów jest następująca:
„Dzwon jest instrumentem muzycznym należącym do grupy idiofonów naczyniowych. Jest instrumentem perkusyjnym, gdyż źródłem dźwięku jest drganie całego „naczynia”, pobudzanego uderzeniami serca lub bezpośrednimi uderzeniami za pomocą innego przedmiotu np. belki lub bijaka. Oprócz samodzielnych egzemplarzy, używanych głównie do celów sygnalizacyjnych i religijnych, istnieją również zespoły odpowiednio nastrojonych dzwonów, tworzących większe instrumenty – carillony. Uderzanie poszczególnych dzwonów w odpowiedniej kolejności pozwala na wygrywanie melodii i utworów wielogłosowych…
Rodzaje dzwonów
Dzwony można podzielić na kloszowe, kuliste z sercem, kuliste bez serca (grzechotkowe) bezsercowe głębokie i bezsercowe płytkie. Materiałami wykorzystywanymi do budowy dzwonów dużych jest brąz, spiż lub staliwo…
Budowa dzwonów
Klasyczny dzwon składa się (patrząc od góry ku dołowi) z korony (1), hełmu (2), krawędzi górnej(3), płaszcza (4), wieńca (5) i krawędzi dolnej (6). Wewnątrz dzwonu może znajdować się serce (7). Korony dzwonów wyposażone są w kabłąki (zwykle cztery lub sześć), lub trzpienie służące do zawieszenia instrumentu. Dzwon stalowymi taśmami lub klamrami mocowany jest do jarzma, które stanowi ruchomy element zawieszenia. Jarzmo osadzone jest w nieruchomym siedzisku. Wyjątek stanowią dzwony zegarowe, mocowane na sztywno, których konstrukcja nie wymaga stosowania ruchomego jarzma.”i
Nie dywagując nad perfekcyjnością powyższego, encyklopedycznego przekazu, warto tylko dodać, że dzwony bezsercowe nazywane są także gongami.
Dzwony zegarowe Zamku Królewskiego w Warszawie
Odwołując się do tej cytowanej powyżej informacji można spróbować przypisać do niej dzwony zegara na Zamku Królewskim w Warszawie.
Dwa dzwony zegarowe nie tworzą carillonu, ale są one zespołem odpowiednio nastrojonych instrumentów, bo inny dźwięk zapewnia dzwon bicia kwadransów, a inny do bicia godzin.
Dźwięk dzwonów uzyskiwany jest dzięki uderzeniu bijaków – młotków wyzwalanych poprzez mechanizm zegarowy. Taki sposób generowania dźwięku oznacza, że dzwony zegarowe na Zamku Królewskim w Warszawie są dzwonami bezsercowymi – gongami.
W zgodzie z podaną definicją są one mocowane na sztywno, bez stosowania ruchomego jarzma.
Wykonawcami dzwonów zegarowych dla Zamku Królewskiego w Warszawie był Antoni Kruszewski z synami Adamem i Andrzejem. Odlanie dzwonów zostało przeprowadzone w czynie społecznym. Dzisiejszym kontynuatorem rodzinnej działalności wskazanych ludwisarzy jest firma: „Odlewnia dzwonów braci Kruszewskich”.
Jak powstają dzwony? Jak powstały dzwony zegarowe dla Zamku Królewskiego w Warszawie?
Gdy Antoni Kruszewski otrzymał zlecenie wykonania dzwonów zegarowych dla Zamku Królewskiego w Warszawie musiał zmierzyć się z ciekawym wyzwaniem jakim było zaprojektowanie nowego żebra dla nietypowego kształtu i oczekiwanych tonów jakie miały zapewnić zamówione dzwony zegarowe. Żebro, to przekrój pionowy przez ścianę klosza dzwonu. Jego zaprojektowanie na etapie wykonania dzwonu decyduje o rodzaju i zakresie tonów, oraz nośności dźwięków emitowanych przez drgający dzwon.
Dzwony zegarowe jako instrumenty muzyczne wyglądają inaczej niż tradycyjne dzwony z racji tego, że są one sporo niższe, przez co projektowanie żebra jest trudniejsze. Dzwon musi zapewnić emisję wszystkich alikwotii – tonów pobocznych wydobywających się z dzwonu po wprowadzeniu go w wibracje. Wprowadzenie w wibrację uzyskuje się poprzez uderzenie młotka w ścianę odlewu w miejscu gdzie ścianka odlewu jest najgrubszą.
Wyzwaniem dla ludwisarza jest to, aby dźwięk dzwonu składał się z wyraźnie słyszalnych pięciu podstawowych alikwot, choć bijący dzwon emituje ich znacznie więcej.
Do podstawowych alikwot należą: pryma – czyli zakładany dźwięk, który jest początkiem akordu molowego dzwonu i najważniejszą z alikwot dzwonu, następnie jest tercja, później kwinta, a dalej oktawa górna i oktawa dolna. Zgrana harmonia tych alikwot da nam poprawny dźwięk pojedynczego dzwonu.
Dzisiaj w projektowaniu żebra służącego do tradycyjnie wykonywanych dzwonów, wielką pomoc niesie informatyka i możliwość użycia specjalnie w takich celów przygotowanych programów komputerowych. W latach siedemdziesiątych poprzedniego wieku, wtedy gdy były wykonywane dzwony zegarowe dla Zamku Królewskiego w Warszawie, ludwisarze musieli bazować na swoim zawodowym doświadczeniu, oraz wnioskach z wielu wykonanych prób i eksperymentów.
Antoni Kruszewski wraz z synami Andrzejem i Adamem, przez kilka tygodni projektowali specjalne żebra dla nowych dzwonów.
Większy dzwon – do wybijania godzin, wydający ton „G” waży 840 kilogramów, a mniejszy – do wybijania kwadransów, wydający ton: „Ais” waży 450 kilogramów.
Tajniki produkcji dzwonów
Dokładnie wykreślone linie żebra dzwonu naniesione zostają na mahoniowe deski, a następnie deski są odpowiednio przycinane. Do każdej z dwóch tak przyciętych desek – szablonów, na odpowiednim końcu, śrubami mocowany jest metalowy element zakończony okrągłym, wykonanym z rury kabłąkiem. W ten sposób powstają szablony dzwonu, niezbędne do wykonania formy dla jego odlania.
Dla każdego wytwarzanego dzwonu niezbędne są dwa szablony. Pierwszy z nich odwzorowuje wewnętrzny, a drugi zewnętrzny profil dzwonu.
Dla wykonania dzwonu, w dole odlewniczym z ogniotrwałych cegieł wymurowuje się i pokrywa gliną rdzeń, którego osią jest stalowy wałek.
Na etapie formowania kształtu dzwonu, kabłąk szablonu wprowadzany jest na wał rdzenia formy. Tak ustawiony szablon ma możliwość obrotu o 360 stopni wokół osi rdzenia, by w ten sposób wyznaczyć przyszły kształt powierzchni dzwonu.
Pierwszą powierzchnią wymodelowaną szablonem jest zewnętrzna powierzchnia rdzenia, która w procesie odlewania odwzorowuje wewnętrzną powierzchnię dzwonu. Jako, że na rdzeń na dalszym etapie wytwarzania dzwonu nakładana kolejna jest warstwa gliny, to separuje się go pokryciem grafitowym , aby powstały na nim model – tak zwany „dzwon fałszywy” nie przylepił się do niego.
Na tak przygotowanym rdzeniu, ludwisarze budują tymczasowy, gliniany model, czyli ten wskazany w poprzednim zdaniu „dzwon fałszywy”. Jego zewnętrzna powierzchnia jest kształtowana za pomocą drugiego szablonu, a następnie jest ona wygładzana.
Do wysmarowanej łojem bydlęcym zewnętrznej powierzchni fałszywego dzwonu przyklejane są, wykonane z wosku, płaskorzeźbione zdobienia: napisy, postacie, herby czy ornamenty. Odbiją się one na nałożonej później formie zewnętrznej, tzw. płaszczu.
Do wykonania zdobień z wosku służą formy wykonane w deskach. Niektóre ze zdobień są dedykowane dla konkretnego dzwonu, a część z nich, tak jak litery napisów i girlandy są uniwersalne – używane dla wielu wykonywanych dzwonów.
Do dnia dzisiejszego zachowały się formy do wykonania woskowych girland i liter napisów użytych dla dzwonów zegara Zamku Królewskiego w Warszawie.
Płaszcz – kolejna warstwa materiału nakładana tym razem na dzwon fałszywy, wykonywany jest z gliny zbrojonej drutem, zawierającej osobliwy dodatek – sieczkę ludzkich włosów, którą dostarczają węgrowskie zakłady fryzjerskie. Użyte włosy, podobnie jak drut są ważną odmianą zbrojenia glinianego płaszcza.
Po rozdzieleniu form „dzwon fałszywy” jest usuwany, po czym w dole odlewniczym następuje centryczne zestawienie rdzenia z płaszczem.
Precyzyjne ustawienie tych elementów zapewnia równe grubości ścianki dzwonu na całym jego obwodzie.
Następnie z płaszczem łączy się dedykowaną dla danego dzwonu formę do wykonania jego korony.
Zapewniając kanały wlewowe do wszystkich zakamarków formy, całość zasypuje się ziemią, która stabilizuje formy i sprawia, że odlew nie stygnie zbyt szybko.
W piecu opalanym twardym drewnem dębowym, bukowym, lub grabowym, znajdującym się przy dole odlewniczym, ludwisarze umieszczają materiał na dzwony. Dla zegara Zamku Królewskiego w Warszawie materiał ten był z nadmiarem dostarczony przez Zespół Budowy Zegara na Zamku Królewskim w Warszawie, a był zebrany w zbiórce społecznej.
Właściwy proces odlewania rozpoczyna się wybiciem korka spustowego, po czym rozgrzany w piecu do temperatury 1100. stopni spiż płynie kanałami do form. Po odlaniu, zakopane dzwony stygną przez 8 dni. Po tym okresie są one odkopywane, a z ich powierzchni usuwana jest przepalona glina.
Wyciągnięty z dołu odlewniczego gong jest oczywiście w surowym stanie, bez cyzleki, szlifowania i polerowania. Te wykańczające ludwisarskie czynności przeprowadzane są z niezwykłą starannością, by można było z dumą, publicznie pokazać dzwony. W tym przypadku pokazać je szerokiej rzeszy warszawiaków.
Wykonanie dzwonów dla zegara Zamku Królewskiego w Warszawie było i cały czas jest dumą firmy ludwisarskiej „Kruszewscy”. Na starym, dokumentującym fakt wykonania tych dzwonów, zrobionym blisko pięćdziesiąt lat temu zdjęciu, którego tłem są lśniące nowością te właśnie dzwony, znalazła się cała, trzypokoleniowa rodzina rzemieślników i jej krewni.
Zgodnie z przekazem profesora Stanisława Lorentza, na prośbę Obywatelskiego Komitetu Odbudowy Zamku Królewskiego w Warszawie, konsultantem w sprawie oceny jakości dźwięku uzyskanego z dzwonów został prof. Piotr Perkowski z Akademii Muzycznej w Warszawie. Orzekł on, że oba dzwony mają znakomity ton i bardzo długie brzmienie.
Przy odbiorze dzwonów z odlewni w Węgrowie obecny był prof. Jan Zachwatowicz – Przewodniczący Obywatelskiego Komitetu Odbudowy Zamku Królewskiego w Warszawie, wspomniany powyżej prof. Piotr Perkowski, oraz członkowie Zespołu Budowy Zegara – jego kierownik Władysław Zaleski, oraz między innymi: doc. Zdzisław Mrugalski i Jan Stefanek.
Dzwony zegara Zamku Królewskiego w Warszawie już w Warszawie
Dzwony były gotowe już na początku drugiej połowy października 1973 roku, a w dniu 26. października dotarły do Warszawy, do Muzeum Rzemiosł Artystycznych i Precyzyjnych zlokalizowanym na ulicy Podwale 20, prowadzonym przez Cech Złotników Zegarmistrzów, Optyków, Grawerów i Brązowników miasta stołecznego Warszawy.
Transport dzwonów z Węgrowa do Warszawy w czynie społecznym wykonał PKS Sokołów Podlaski.
Właśnie w dniu 26. października zostały one w uroczysty sposób, z wygłoszeniem specjalnej formuły przekazane przez firmę Kruszewscy „swoim kolegom rzemieślnikom”. W reprezentacyjnym budynku Cechu, jako pierwszy, gotowy element zegara były one prezentowane szerokiej publiczności już od kwietnia 1974 roku. Od pierwszych dni lipca obecnym w muzeum dzwonom towarzyszył gotowy już wtedy mechanizm zegara.
Jeszcze przed przetransportowaniem dzwonów do Zamku Królewskiego, by uzyskać jak najlepszy efekt ich pracy, przeprowadzono próby dźwięku dzwonów z kilkoma rodzajami młotków i dla różnych miejsc uderzania nimi w dzwon.
W sobotę 6. lipca, przed godziną 4. rano, w obecności członków Zespołu Budowy Zegara, ich gości i zgromadzonych warszawiaków, na strop wieży zegarowej powędrowały w kolejności: dolna część kopuły, dzwony zegarowe, mechanizm, górna część kopuły – hełm wieży.
W następnych dniach zamocowano dzwony do elementów konstrukcyjnych kopuły, przymocowano młotki, które za pomocą linek połączono z mechanizmem zegarowym. Uroczyste uruchomienie zegara nastąpiło w dniu 19. lipca 1974 roku o godzinie 11.15. W tej doniosłej chwili dzwony zegarowe odegrały swoją pierwszoplanową rolę. Zgodnie ze wspomnieniami Profesora Zdzisława Mrugalskiego: „Wskazówki zegara zamkowego ruszyły zaraz po wybiciu przez zegar godziny 11.15 (zegar wybił 11 razy na dużym dzwonie i jeden raz na mniejszym). Na Placu Zamkowym rozległy się rzęsiste oklaski”.
Od chwili uruchomienia, do dnia dzisiejszego, dzięki bezawaryjnie działającemu mechanizmowi zegara, dźwięk dzwonów informuje warszawiaków o upływającym czasie.
Niezależnie od pokrywającej powierzchnie dzwonów, nadającej im powagi patynie, ich stan wydaje się być cały czas doskonały, a dźwięk zgodny wymogami postawionymi przed mistrzem Antonim Kruszewskim w roku 1972.
Nadmiar materiału – miniatury dzwonów z firmy Antoniego Kruszewskiego
Surowiec na zegarowe dzwony zbierano w zbiórce społecznej, którą kierował zegarmistrz Jan Stefanek. Zabrany w nadmiarze materiał przekazano w całości do ludwisarni w Węgrowie.
Po odlanie dzwonów zegarowych dla Zamku Królewskiego w Warszawie, z pozostałego metalu firma Kruszewscy odlała dwie miniatury dzwonów (będące pełnowartościowymi dzwonami) i na pamiątkę niezwykłej współpracy przekazała je władzom Cechu.
Miniatury te uwiecznione zostały na wielu zdjęciach wykonanych w salach Muzeum Rzemiosł Artystycznych i Precyzyjnych w trakcie różnorakich, późniejszych cechowych uroczystości.
Po jakimś czasie miniatury dzwonów powędrowały do magazynu muzeum Cechu i… niestety zostały zapomniane.
No okoliczność obchodów 50. rocznicy budowy zegara Zamku Królewskiego w Warszawie, dzięki przypomnieniu ich istnienia przez Antoniego Kruszewskiego (wnuka Antoniego Kruszewskiego – wykonawcy dzwonów), miniatury dzwonów znalazły się ponownie w pomieszczeniach dziennych Cechu. Ze względu na widoczną potrzebę odnowienia miniatur, Antoni Kruszewski zadeklarował możliwość bezpłatnego wykonania takiej czynności.
Mamy nadzieję, że także dla tych wyjątkowych „małych” dzwonów znajdzie się godnie miejsce. Miejsce, które będzie głosiło prześwietne dzieło Zespołu Budowy Zegara na Zamku Królewskim w Warszawie i firmy Kruszewscy z Węgrowa.
Władysław Meller
wsparcie Antoni Kruszewski
Fotografie: z archiwum rodziny Kruszewskich, z archiwum Zdzisława Mrugalskiego, własne autora.
literatura:
Wspomnienia Antoniego Kruszewskiego (wnuka Antoniego Kruszewskiego – wykonawcy dzwonów), Rozmowy i konsultacje autora z Antonim Kruszewskim, Warszawa 2022 rok
Stanisław Lorentz – „Walka o Zamek 1939 – 1980”, Warszawa 1986
Zdzisław Mrugalski – „Zegar na wieży Zamku Królewskiego w Warszawie…”, Warszawa 2014
http://www.polskaniezwykla.pl/web/place/17025,wegrow-dynastia-ludwisarzy.html dostęp marzec 2022
https://pl.wikipedia.org/wiki/Dzwon_(instrument) dostęp marzec 2022
i Wikipedia: https://pl.wikipedia.org/wiki/Dzwon_(instrument) dostęp: marzec 2022
ii Alikwoty – elementy składowe dźwięku